برای خیلی از مراجعان دائمی دندانپزشکی‌ها، زیاد پیش می‌آید که کانال دندان را با ریشه دندان اشتباه بگیرند. البته تا حدی هم حق دارند؛ چراکه کانال با وجود متمایز بودنش از ریشه، زیرمجموعه آن به شمار می‌آید. با دنتیوا همراه باشید تا درباره ریشه و کانال دندان و راه‌های تشخیص تعداد کانال دندان صحبت کنیم.
کانال دندان چیست
کانال دندان یا کانال ریشه (Root canal) به فضای باریکی گفته می‌شود که در ریشه دندان قرار دارد. ریشه، بخش پایینی دندان است که در فک جا خوش کرده است و مانند یک پایه، دندان را محکم سر جای خود نگه می‌دارد. برخلاف قسمت بالایی دندان یا همان تاج، ریشه در معرض دید نیست؛ چراکه لثه و همین‌طور لایه سخت ساروجه یا همان سمنتوم (Cementum) روی آن را پوشانده‌اند و از آن در برابر عوامل بیرونی محافظت می‌کنند. این پنهان بودن، درباره کانال هم صادق است و بدون عکس‌برداری پزشکی نمی‌توانیم آن را مشاهده کنیم و از وضعیتش باخبر شویم.
فضای کانال با پالپ دندان (Tooth pulp) پر شده است. پالپ بافتی نرم دارد و اعصاب و عروق خونی دندان به‌همراه بافت همبند در آن قرار گرفته‌اند. درنتیجه، تغذیه و خون‌رسانی به دندان و انتقال پیام‌های عصبی آن، به‌وسیله همین پالپ و محتویات آن است که ممکن می‌شود. پالپ داخلی‌ترین لایه از میان سه لایه اصلی دندان است و بعد از مینا و عاج به آن می‌رسیم. مغز دندان در فضایی به نام حفره پالپ (Pulp cavity) مستقر شده که از تاج تا ریشه را دربرمی‌گیرد. حفره پالپ خود به دو قسمت بالایی و پایینی تقسیم می‌شود: در بالا، یعنی در دلِ تاج دندان، فضایی بزرگ به نام اتاقک پالپ (Pulp chamber) را داریم و در پایین هم به همان فضای باریک کانال ریشه می‌رسیم.
در پوسیدگی‌ها و آسیب‌دیدگی‌های دندان هرچه تعداد لایه‌های آسیب‌دیده بیشتر باشد، پوسیدگی شدیدتر و عمیق‌تر خواهد بود. درصورتی‌که دامنه پوسیدگی به پالپ کشیده شود، احتمال زیادی دارد که عفونت کانال ریشه را به‌همراه داشته باشد.
خرید تجهیزات اندو دندانپزشکی اصل دنتیوا، سایت معتبر عرضه کننده بهترین ها
اسم کانال های دندان
کانال‌های دندان اسامی خاصی ندارند و دندانپزشکان آن‌ها را براساس محل قرارگیری دندان از یکدیگر تفکیک می‌کنند. برای این کار استانداردهای مختلفی تعریف شده و اتفاق‌نظر مشخصی روی آن‌ها وجود ندارد. به‌طورکلی تعداد کانال‌ها تابع تعداد ریشه‌ها است که آن‌هم به نوع یا موقعیت دندان و ساختار دندان‌های فرد بستگی دارد. البته برخلاف باور رایج، این اصلاً به معنای آن نیست که هر کانال یک ریشه خواهد داشت. بنابراین دندانپزشک باید با روش‌های مناسب، تعداد کانال و ریشه را مشخص کند
به‌طور خلاصه:
- دندان‌های پیشین و نیش‌ها معمولا یک کانال دارند
- آسیاب‌های کوچک دو یا سه کانال و آسیاب‌های بزرگ سه یا چهار کانال دارند
جدول زیر نشان می‌دهد که به‌طور معمول، برای هر نوع دندان باید انتظار چه تعداد ریشه و کانال را داشته باشیم:
نوع و موقعیت دندان | تعداد ریشه | تعداد کانال |
دندان پیشین فک بالا | یک | یک |
دندان نیش فک بالا | یک | یک |
دندان آسیاب کوچک فک بالا | یک یا دو | دو |
دندان آسیاب اول فک بالا | سه | چهار |
دندان آسیاب دوم فک بالا | سه | سه یا چهار |
دندان عقل | سه | سه یا چهار |
دندان پیشین فک پایین | یک | یک |
دندان نیش فک پایین | یک | یک یا دو |
دندان آسیاب کوچک فک پایین | یک | دو یا سه |
دندان آسیاب بزرگ فک پایین | دو | سه یا چهار |
درحال‌حاضر راه‌های رایج برای نامگذاری کانال‌ها کاستی‌هایی دارند که می‌تواند مانع ثبت و انتقال دقیق وضعیت دندانها شود؛ ازجمله آنکه باعث شده تا در اشاره به ناهنجاری‌های آسیاب‌های بزرگ فک پایین، بعضاً این اطلاعات از وضوح کافی برخوردار نباشد. برای کاهش این مشکلات، روش‌های جدیدی از سوی محققین پیشنهاد شده که البته هنوز توافق خاصی روی آن‌ها صورت نگرفته است.
در نام‌گذاری‌های موجود، کانال‌های اصلی کانال‌هایی هستند که از پالپ دندان به سمت نوک ریشه کشیده شده‌اند؛ درحالی‌که کانال‌های فرعی به کانال‌های کوچک‌تری گفته می‌شود که از کانال‌های اصلی منشعب شده‌اند.
خرید مواد ترمیمی دندانپزشکی دنتیوا؛ بهترین کیفیت در کنار بهترین قیمت
روش های تشخیص چند کاناله بودن دندان
در دندانپزشکی عمومی و همین‌طور اندودنسی (Endodontics) یا ریشه‌درمانی، که به تشخیص و درمان تخصصی مشکلات پالپ می‌پردازد، یکی از مراحل مهم کار، تشخیص تعداد و موقعیت کانال‌های دندان است. تشخیص درست تعداد کانال‌ها به‌ویژه برای عصب‌کشی ضرورت خاصی دارد. بااین‌حال این کار در بسیاری اوقات، اصلاً آسان نیست.
نحوه تشخیص چند کاناله بودن دندان به وضعیت بیمار و دندان‌های او و امکانات موجود بستگی دارد. برای این منظور می‌توان روش‌های زیر را به کار گرفت (برای دقت بیشتر، از ترکیبی از این روش‌ها استفاده می‌شود):
شرح‌حال گرفتن و معاینه صورت و گردن
مثل سایر رشته‌های پزشکی، در اینجا هم شرح‌حال کامل گرفتن از مراجعه‌کننده و معاینه دقیق او اهمیت خاصی دارد. دندانپزشک باید جنبه‌های مختلفی را بررسی کند؛ ازجمله:
- زمان شروع شدن درد
- شدت و نوع درد
- سوابق پزشکی و دندانپزشکی فرد
- داروهایی که درحال حاضر مصرف می‌کند
- آلرژی‌های احتمالی بیمار
- ورم‌های احتمالی گردن و صورت
رادیوگرافی و سی تی اسکن دندان
مرسوم‌ترین و البته اصولی‌ترین نحوه تشخیص چند کاناله بودن دندان عکس‌برداری با رادیوگرافی است. در رادیوگرافی و سی تی اسکن دندان (CBCT) ساختار دندان، ازجمله تعداد و موقعیت ریشه‌ها و کانال‌ها، به‌خوبی مشخص می‌شود. تفسیر این عکس‌ها باید توسط دندانپزشک یا متخصص رادیولوژی دهان و فک و صورت انجام شود.
معاینه چشمی
بسیاری از دندانپزشکان باتجربه می‌توانند تنها با معاینه چشمی، تعداد کانال و ریشه‌ای دندان را تشخیص بدهند. این روش که نیازمند مهارت بالایی است، می‌تواند کامل‌کننده رادیوگرافی باشد و در پیدا کردن کانال‌هایی که در عکس‌ها از نظر دور مانده‌اند، به دندانپزشک کمک کند. در این روش تشخیص، از تجهیزاتی مانند فرز فیشور الماسی و میکروسکوپ دندانپزشکی هم استفاده می‌شود.
معاینه با حس لامسه
تکیه بر حس لامسه شاید از لحاظ دقت در حد دو روش بالا نباشد، اما می‌توان از آن به‌عنوان نوعی تاییدیه بهره برد.
علت بسته بودن کانال دندان
درحالت‌کلی بسته شدن کانال دندان یعنی آنکه دامنه بیماری یا ناهنجاری دندان به ریشه آن هم کشیده شده است. بااین‌حال بسته شدن کانال می‌تواند نشان‌دهنده دو حالت متفاوت باشد:
- مسدود شدن کانال بر اثر پوسیدگی، ضربه یا عملیات ترمیمی که می‌تواند درد و عفونت دندان را به‌همراه داشته باشد
- کلسیفیه شدن کانال (رسوب کلسیم در کانال)، به دنبال بالا رفتن سن، ضربه یا ابتلا به بیماری‌های خاص
درمان بسته شدن کانال دندان اغلب نیازمند عصب کشی و روت کانال تراپی است. حتی در مواردی ممکن است به جراحی پریودنتال (جراحی لثه) هم نیاز داشته باشیم. دراین‌بین پاکسازی کلسیفیه نسبت به عصب کشی معمولی به سطح مهارت بالا و حوصله بسیار بیشتری نیاز دارد و می‌تواند درمان ریشه را برای دندانپزشک به کابوس یا چالشی واقعی تبدیل کند.
بسته شدن کانال دندان همیشه علامتی ندارد، ولی بعضی از علائم شایع آن عبارتند از:
- درد دندان
- حساسیت دندان به سرما و گرما
- تورم لثه
- تغییر رنگ دندان
- آبسه دندان
از میان علل بسته بودن کانال دندان می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- تجمع کلسیم اضافی یا کلسیفیکاسیون: تجمع کلسیم در کانال ریشه ممکن است از ضربه، پوسیدگی یا بالا رفتن سن ناشی شده باشد
- پوسیدگی دندان: پوسیدگی‌های عمیق و شدید می‌توانند به پالپ دندان نفوذ کنند و باعث عفونت کانال شوند
- عوارض ترمیم و عصب‌کشی: انباشت مواد ترمیمی در کانال، در حین و بعد از عملیات دندانپزشکی، ممکن است موجب انسداد کانال شود
- ضربه خوردن دندان: ضربه خوردن دندانها احتمال دارد به پالپ و ریشه آن‌ها صدمه بزند که یکی از نشانه‌های آن، التهاب و خونریزی لثه است. در چنین وضعیتی، لخته خون یا مواد زائد می‌تواند به ریشه راه پیدا کند و در آنجا انباشت شود
- ترک‌خوردگی‌های دندان: ترک خوردن دندانها، حتی در حد ناچیز، می‌تواند راهی برای ورود باکتری‌ها به کانال و بسته شدن آن باشد که از علائم این مشکل، بروز عفونت و التهاب لثه است
- بیماری‌ها و ناهنجاری‌های لثه: اگر عفونت لثه یا مشکلات دیگر آن، ریشه دندان را هم درگیر کند، ممکن است نهایتا مسدود شدن کانال را در پی داشته باشد. برای حل این مشکل باید علاوه‌بر درمان بیماری لثه، برای جرم‌گیری هم اقدام کرد؛ هرچندکه احتمالا عصب‌کشی هم ناگزیر خواهد بود
- مشکلات مادرزادی: فرد ممکن است به‌طور مادرزادی به اختلالاتی مانند باریکی بیش‌ازحد کانال یا مسدود بودن آن‌ها دچار باشد که انسداد کانال ریشه را به‌همراه داشته باشند
- عوامل دیگر: دراین‌بین عوامل دیگری هم می‌توانند زمینه‌ساز بسته شدن کانال دندان شوند؛ ازجمله:
- دندان قروچه
- رژیم غذایی نامناسب
- عوارض درمان ارتودنسی قبلی
در این مقاله از سایت مواد دندانپزشکی دنتیوا به تعداد کانال های دندان پرداختیم. معمولا بحث ریشه و کانال دندان، نه برای دندانپزشک و نه برای بیمار، چندان بحث شیرینی نیست؛ چراکه عصب‌کشی‌ها و جراحی‌هایی را به یاد ما می‌آورد که درباره طاقت‌فرسا و نفس‌گیر آن‌ها می‌شود ساعت‌ها صحبت کرد. بااین‌حال ازآنجا که این حوزه را نمی‌توانیم از بهداشت دهان و دندان کنار بگذاریم، بگذارید محض یادآوری نکات مثبت آن هم که شده، یک‌بار دیگر به آن سری بزنیم.
